quinta-feira, 9 de junho de 2011

Lei Mak Komadante Ka Juramentu ?

Juramentu hemu ran hamutuk entre artemarsial no arte ritual ne’ebe hala’o (14-15/05), iha Centru Convensaun Dili (CCD) foin lalais ne’e ita bele katak hanesan lori anin fresku ida ba povu Timor-Leste. Tanba saida mak konsidera nudar anin fresku ida? tanba juramentu ne’ebe refere ho prinsipiu atu garante Estabilidade, Seguransa no Defende Soberania Nasional Timor-Leste.

Juramentu ne’e nudar lori anin fresku tanba lideransa artemarsial sira iha ona komitmentu hamutuk ho membru sira hodi evita hahalok krimi hanesan baku malu, oho malu entre grupu artemarsial sira iha futuru. Maibe, mosu perguntas folin laek ida katak tanba saida mak la’os aplika lei maibe halo fali juramentu? Lei mak komandante ka juramentu mak komandante? No, tanba saida mak foin mak hala’o juramentu wainhira ema barak sai ona vitima ba konfrontasaun artemarsial sira? Karik perguntas ne’e hamosu hanoin pro no kontra, maibe persiza iha resposta ida ne’ebe signifikante. Se mak bele responde perguntas ne’ebe FM sita iha leten? Lideransa artemarsial? Membru artemarsial ka governu? Ou se? Mai ita hamutuk fo hanoin lisuk tok.

Kabe ba Juramentu entre artemarsial ne’ebe mesiona iha leten, tuir FM ida ne’e espasu ida positivu tebes entre lideransa grupu artemarsial no arte ritual sira hodi kontribui ba paz no estabilidade. Tanba durante ne’e, grupu artemarsial balun hatudu imajen at ba publiku liu husi baku malu, oho malu no pior liu tan ataka malu hodi rezulta komunidade mak sai vitima. Exemplu ki’ik ida, tama tinan foun 2011, buradu kedas ho Konfrontasaun entre grupu artemarsial iha distritu Baucau no Bobonaro, 1 Janeiru 2011 liu ba. Liu husi Konfrontasaun ne’e rezulta ema nain rua mate, ida kanek todan, no uma ne’en hetan sunu. Ne’e tanba saida? No, tan saida?. Hein ita boot sira nia hanoin lisuk.

Relasiona ho akontesementu ne’e, Komandante Polisia Operasional Nasional Interinu, Superintendente, Eugenio Pereira, esplika konfrontasaun entre grupu artemasiais Kera Sakti ho Persaudara Setia Hati Terate (PSHT) iha Baucau, rezulta ema nain rua, hanesan Vitima Jacinto Guterres, Suku Defauasi (Bagia) ho Napoleão Alves (52), husi Alaua Kraik (Baguia). Ne’e sorin ida.
Sorin seluk, Konflitus entre artemarsial iha Suku Kassa, Distritu Ainaro fulan Abril liu ba konsege estraga uma tolu nulu resin tolu (33). No, antes ne’e, iha 2004, primeiru konfrontasaun entre artemarsial iha distritu ne’ebe refere konsege mos estraga populasaun nia uma hamutuk 54. Wainhira ita liga ba akontesementu nadodon malu deit ne’e, mosu perguntas nab-naban deit. Perguntas mosu tuir ema ida-idak nia intrepretasaun. Tanba saida mak sempre mosu konflitu entre artemarsial sira? No, objetivu saida mak grupu artemarsial sira ne’e tenki ataka malu hela deit? Ne’e se nia kulpa? Ka konflitus ne’e konsidera kulpa lideransa artemarsial hanesan kestiaona husi Prezidenti Konselhu Nasional Juventude Timor-Leste (CNJTL), Leovigildo Hornai?( STL, Sexta, 07 Janeiru 2011).
Pois, deklarasaun ida ne’ebe karik sei fresku hela iha ita nia hotu nia kakutak wanhira Presidente Federasaun Pencak Silat Timor-Leste (FESTIL), Aniceto Guro-Berteni Neves Grupu artemarsiais no ritus hamutuk ho lideransa artemarsial nebe’e kompostu husi Persaudaan Setia Hati Terate (PSHT), Kmanek Oan Rai Klaran (KORK), Hitu-Hitu (77), Kolimau 2000 ho Kera Sakti (IKS-PTL), deklara katak, konflitu nebe’e mosu la’os mai husi organizasaun artemarisias. (Le’e STL 10-05-2011). Se hanesan ne’e, grupu saida mak sempre kria konflitus? Persiza iha esplikasaun ruma ba publiku no ema ne’ebe durante ne’e sai ona vitima ba konflitus hirak ne’e.

Husi akontesementu hirak ne’ebe FM sita iha leten, no balun ne’ebe FM la konsege sita durante ne’e sai preoukupasaun ba entidade tomak iha nasaun foun ida ne’e. Hahu husi Parlamentu Nasional, Igreja, Governu, Sosiadade Sivil inklui povu aileba sira. Hodi bele manan konfiansa fila fali no dada an sai husi imajen at, lideransa artemarsial koko tuur hamutuk no halo dialogu oi-oin hodi bele evita konflitus iha futuru. Hanesan, grupu artemarsiais husi PSHT no SETE-SETE ne’ebe halo dialogu iha 31 Janeiru 2011.
Maibe, saida mak akonetese, Hafoin liu fulan rua ho balun, iha fulan Abril hahu fila fali konfrontasaun entre artemarsiais ne’ebe rezulta populasaun moris la hakmatek no lakon sira nia riku soin. Akonsementu ne’e iha Suku Kassa, Distritu Ainaro ne’ebe konsege estraga uma tolu nulu resin tolu (33). Wainhira ita analiza situasaun ida ne’e, tuir FM karik susar oituan kompromisiu artemarisiais foin lalais ne’e bele metin no asegura duni estabilidade nasional. Hanoin ida ne’e mosu la signifika katak FM pesimista ba komitmentu ne’ebe lideransa artemarsiais sira halo maibe FM hare’e liu ba substansia ne’ebe fo biban ba konflitus entre artemarsiais durante ne’e.

Karik tuir ita boot sira sala. Maibe tuir FM katak kompromisiu ne’ebe hala’o ona entre artemarsiais sira ne’e mos labele rezolve problema konflitus entre artemarsiais tanba kada organizasaun artemarisiais la eduka nia membru sira atu baku malu, oho malu ka sunu malu. Karik ita hare’e klean, substansia ba konflitus entre artemarsiais sira karik barak liu mai husi odiu privadu, frustardu tanba laiha servisu, la hetan edukasaun, labele asesu ba saude, osan laiha no seluk-seluk tan. Sekuandu hanesan ne’e, saida mak persiza ita halo? Ne’e se nia responsabilidae? Governu ka se? FM hein ita boot sira nia hanoin lisuk.
Husi sikun lei nian, ema balun mos fo sira nia hanoin katak juramentu ka kompromisiu lider artemarisias sira foin lalais ne’e karik sei laiha folin wainhira laiha regulamentu ne’ebe forti hodi regula grupu artemarsial hirak ne’e. Hanoin pesimista ne’ebe mai husi Peskizador Politika no Sosial, Felipe Rodrigues ho razaun tanba problema ne’ebe durante ne’e mosu iha ligasaun ho implementasaun lei la forte no seidauk la’o masimu. (Jornal Independente, 19-05-2011). Maske lei ba artemarsial numeru 10/2008 aprova ona iha Parlamentu Nasional no hetan ona promulga husi Prezidenti Republika tinan hirak liu ba. Sekuandu hanesan ne’e, saida mak persiza governu halo? Karik halo oinsa mak bele aplika lei ho diak? FM fo espasu ba ita boot sira atu fo nia hanoin lisuk.

Hanesan FM nia hanoin lisuk konaba Lei Mak Komadante ka Maun Abut Mak Komandante ne’e kestiaona katak persiza haforsa sistema judisiariu ida ne’ebe forte. Katak, ema hotu tenki hkruk ba lei. No, lei mak tenki sai nudar komandante boot atu nune’e halo ema hot-hotu iha konsensia hodi respeitu lei. Seluk mos, lider sira tenki respeita separasaun poder no tenki hakruk ba komandante lei. Tuir JSMP (08.Feb 2011) mos katak iha Timor-Leste lei seidauk sai komandante maibe maun abut mak sai komandante. Tanba ne’e, ema oho malu laiha hanoin ida atu hamtauk ba lei maibe hamtauk deit ordem husi maun abut sira ne’ebe sai komandante.

Parte seluk laiha sentesa ne’ebe maka’as ka fo kadeia ba ema suspeitu ho tinan wainhira ema ho malu pois lori ba tribunal. Kazu oho malu no ataka malu iha Timor-Leste hanesan bai-bain deit ona. Abituasaun hirak ne’e hahoris ona fini ba ema sira iha grupu artemarsial hodi kria ka hamosu konflitus entre sira. Ho ida ne’e, tuir FM susar oituan atu implementa juramentu entre lider artemarsial foin lalais ne’e.
Hikus liu, FM hakarak husi hela perguntas balun nudar sadik ita hotu nia hanoin hodi fo hanoin lisuk tok konaba asuntu artemarsial iha Timor-Leste. Karik juramentu ne’ebe lider artemarsiais sira halo foin lalais ne’e sei hapara violensia entre artemarsial? Karik publika aprosima katak ho reprezentante artemarsial ne’ebe halo juramentu bele ona fo solusaun ba konflitus entre artemarsial? Sekuadu lae, ho dalan saida? No, se mak responsabliza ba kestaun ne’e? Husi perguntas simples sira ne’ebe FM koko sita iha leten sai nudar perguntas ida ba ita tomak hodi fo hanoin no sujestaun atu nune’e bele hametin estabilidade iha rai doben ida ne’e.

Atu hatene klean liu konaba asuntu ne’e bele kontaktu.

Nélson Belo
Direktor Fundasaun Mahein
Web: www.fundasaunmahein.wordpress.com
Email: direktor.mahein[at]gmail.com
Tlp:         +670 737 4222 begin_of_the_skype_highlighting              +670 737 4222      

Sem comentários:

Enviar um comentário